W piątkowy wieczór siedzimy w czyjejś kuchni przy butelce czerwonego wina za 11 zł i jeden z gości opowiada przezabawną dykteryjkę o tym, jak zaproponowano mu ćwierć etatu w instytucji kultury za 800 zł, które w praktyce okazało się trzema czwartymi etatu o niestandardowych godzinach pracy. I rusza lawina opowieści o absurdalnych stawkach dla twórców i animatorów kultury: 10 zł za postprodukcję zdjęcia, 90 zł za redakcję arkusza wydawniczego tekstu, artykuł do prasy za 100 zł. Wśród tych licytacji raz po raz powraca leitmotiv żenująco niskich wynagrodzeń w publicznych instytucjach kultury.

Też mogę wiele powiedzieć na ten temat. Mimo że mam w CV kilkuletnie doświadczenie na odpowiedzialnym stanowisku, w samorządowych instytucjach już kilkukrotnie zaoferowano mi około 1 800 zł netto za cały etat. Podczas rozmów kwalifikacyjnych jestem pytana o oczekiwania finansowe. Gdy podaję kwotę zbliżoną do wynagrodzenia młodego stażem pracownika korporacji, na twarzach moich rozmówców pojawia się bezbrzeżne zdumienie.

Zresztą wiek i staż nie mają tu wiele do rzeczy. W mniejszych miejscowościach dyrektorzy gminnych ośrodków kultury po latach pracy zarabiają niewiele ponad 2 000 zł, a na blogu Dziadów Kultury ujawnione zostały zarobki bibliotekarzy i kustoszy z kilkunasto- i kilkudziesięcioletnim doświadczeniem wynoszące niespełna 2 000 zł netto.

Życie na krawędzi… nędzy

Prawdopodobnie nikt z młodych pracowników polskiego sektora kultury nie marzy już o dostatnim życiu, większość z nas chciałaby po prostu żyć godnie i bez lęku, co będzie jutro. Według Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych minimum socjalne dla jednoosobowego gospodarstwa domowego w 2017 roku wynosiło 1 134 zł, ale w tych wyliczeniach nie brano pod uwagę tak podstawowych spraw jak konieczność korzystania z prywatnej opieki medycznej, zakup przyjmowanych w sposób ciągły leków czy wynajem mieszkania. Kto nie należy do grona szczęśliwców, który odziedziczyli po babci luksusowe 40 m2 w wielkiej płycie, żyje na granicy ubóstwa. Powoływanie na świat dzieci w takich warunkach zakrawa na czyste szaleństwo.

Czy się stoi, czy się leży… A nie, chwila!

Nowoczesne instytucje kultury w 2018 roku w niewielkim stopniu przypominają już spokojne miejsca sprzed ery unijnych dofinansowań – czasów, gdy muzea prezentowały wystawy, a w salach koncertowych słuchano muzyki. Za sprawą choroby zwanej czule “grantozą” muzea, teatry czy filharmonie zaczęły rywalizować ze sobą, poszerzając ofertę o warsztaty ze 101 dziedzin, spacery tematyczne, gry miejskie, flash moby, wydawanie publikacji, konkursy dla publiczności, czy nawet organizację konferencji naukowych.

Jeżeli jesteś pracownikiem sektora kultury, to prawdopodobnie oczywistością jest dla ciebie, że jednocześnie koordynujesz wydarzenia, konstruujesz i rozliczasz budżety, piszesz wnioski o dofinansowanie, prowadzisz warsztaty z dziećmi i obsługujesz konta w social mediach. Przed imprezą rysujesz mapkę dojazdu do instytucji, zamawiasz catering, rozstawiasz namioty, w trakcie musisz zrobić przyzwoitą dokumentację fotograficzną, a po wszystkim do 22 zbierasz śmieci z terenu. Nieobce jest ci prawo zamówień publicznych, ale napiszesz też wstęp do katalogu wystawy. Zdarza się, że występujesz w roli szkoleniowca lub negocjatora.

Pracownicy instytucji często muszą myśleć jak artyści i księgowi jednocześnie. Ich zadaniem jest tworzenie pomostu między światem swobodnej twórczej ekspresji a twardymi realiami prawnych i finansowych obostrzeń. W swojej pracy wielokrotnie spotykałam artystów, którzy bezradnie rozkładali ręce i mówili “ja nie znam się na liczeniu, przerażają mnie tabelki”. I nie mogłam odpowiedzieć (chociaż bardzo miałam ochotę), że ja jestem kulturoznawcą, piszę i fotografuję, ale kiedy trzeba z głównymi księgowymi rozmawiam o podatku VAT. Z pozoru wciąż jest się człowiekiem kultury, ale w instytucji przez sporą część czasu wykonuje się zadania, które lepiej zrobiliby specjaliści od finansów lub administracji: czyta ustawy, przygotowuje treść umów czy SIWZ do przetargu. Bo standardem stała się wielozadaniowość wyższego stopnia, nierzadko wymuszona przez zbyt małą liczbę etatów albo nieumiejętne zarządzanie zasobami instytucji.

Od pracowników oczekuje się nieustającej elastyczności, otwartości na zawodowe wyzwania, poszerzania wiedzy z wielu obszarów naraz. Mają wachlarz twardych i miękkich umiejętności, za które w prywatnej firmie byliby całowani po rękach, a tutaj to standard, punkt wyjścia, wart nie więcej niż pensja kasjera w Biedronce w pierwszym roku pracy.

Gdzie właściwie kończy się praca, a zaczyna życie?

Kiedy w nocy stałam z koleżankami na festiwalu muzycznym z piwem w ręku i w najlepsze roztrząsałyśmy problemy naszej instytucji, zdałam sobie sprawę, że coś jest nie tak. Ta praca nigdy się nie kończy, wżera się w czas relaksu, ponieważ – z uwagi na jej specyfikę – bardzo trudno oddzielić ją od życia prywatnego. Nie tylko nasi pracodawcy oczekują od nas trzymania ręki na pulsie i uczestniczenia w wydarzeniach organizowanych przez inne galerie czy teatry, sami robimy to, bo chcemy się rozwijać i kształcić. Wielu pracowników kultury kończy dodatkowe studia podyplomowe, z własnej kieszeni płaci za książki i prasę z wielu dziedzin, używa do pracy prywatnego sprzętu. Dla osoby zatrudnionej w teatrze nie mniejszą inspiracją do działania niż spektakle mogą być wystawy fotograficzne, filmy czy koncerty, udział w których finansuje ze swej skromnej pensji. Największymi konsumentami kultury w Polsce są jej współtwórcy.

W takim modelu życia trudno o psychiczny odpoczynek, gdyż poziom obywatelskiego zaangażowania w sprawy kulturalne miasta w połączeniu ze środowiskowymi towarzysko-zawodowymi relacjami sprawia, że nie ma kiedy się odciąć. Konieczność dorabiania do pensji oraz indywidualne aspiracje popychają wiele osób do realizowania po godzinach dodatkowych projektów, często w zbliżonych konfiguracjach współpracowników jak na co dzień, a to sprawia, że obszar pracy zaczyna rozrastać się w nieskończoność. Ma tu zastosowanie rebours słynne powiedzonko motywacyjne: “wybierz pracę, którą kochasz, a nie przepracujesz ani jednego dnia w życiu”. Ten system działa tylko dlatego, że dla zastępów młodych pracowników kultury ich praca to największa pasja.

Sporo obowiązków, niewiele przywilejów

Odnoszę wrażenie, że obecnie w instytucjach kultury – zwłaszcza w dużych miastach – wszystko jest bardzo nowoczesne, tylko nie zarobki i standardy obchodzenia się z pracownikami. Te ostatnie z roku na rok powoli, prawie niezauważalnie zaczynają coraz bardziej odstawać od sukcesywnie poprawiających się warunków na polskim rynku pracy.

W wielu instytucjach nie można utworzyć nowych etatów, mimo że zadań przybywa, w związku z czym brakuje zasobów kadrowych do budowania skutecznie działających zespołów. Ostatecznym efektem jest opisana wyżej absurdalna wielozadaniowość pracowników. Nowe, niezbędne umiejętności do wykonywania tych zadań muszą oni przyswajać szybko i bezkosztowo, najczęściej samodzielnie, bo szkolenia są nadal ewenementem. Albo instytucja nie ma na nie pieniędzy, albo nie może wysłać na nie swojego współpracownika, bo zatrudniła go na zleceniu, nie mając warunków do stworzenia nowego etatu. I tak w kółko.

W galeriach, filharmoniach czy domach kultury zwykle nie słyszano o prywatnej opiece medycznej, karnetach na siłownię czy świeżych owocach w kuchni. Pierwszy dzień w nowej pracy nieodmiennie wiąże się z przyniesieniem własnej herbaty, kubka i łyżeczki, a nawet znam kogoś, kto przytargał z domu ekspres do kawy, by podnieść morale swojego zespołu.

Ponadto ścieżka awansu jest dosyć krótka z uwagi na płaską strukturę mniejszych instytucji. Specjalista może zostać zastępcą kierownika, a potem kierownikiem, ale na to trzeba zwykle wielu lat. Brak atrakcyjnych ofert na rynku sprawia, że pracownicy trzymają się kurczowo niskopłatnych posad ze strachu, że gdzie indziej będzie jeszcze gorzej. To prowadzi do zastoju w branży kulturalnej, który z jednej strony utrudnia rozwój i wymianę świeżych idei, a z drugiej – skazuje pracowników na wypalenie i osłabienie motywacji.

Instytucje cierpią na chroniczne niedofinansowanie, które sprawia, że nie mogą zaproponować warunków pracy porównywalnych z tymi w komercyjnych firmach, ale to niejedyna przyczyna takiego stanu rzeczy. Mogą pozwolić sobie na niepodnoszenie standardów, gdyż ich bramy są nieustannie forsowane przez rzesze młodych absolwentów studiów humanistycznych gotowych pracować za miskę ryżu, byle tylko uniknąć gorzkiego losu freelancera czekającego trzy miesiące na przelew od zleceniodawcy.

Rozmowy nie zawsze partnerskie

Ta relacja władzy ujawnia się już na etapie rozmowy kwalifikacyjnej. Ale najpierw trzeba wykopać spod ziemi informację o naborze, która często jest elegancko umieszczona w jednej z 50 zakładek na stronie Biuletynu Informacji Publicznej instytucji i nigdzie więcej. Podczas rekrutacji nierzadko kandydat odpytywany jest ze znajomości działań przyszłego pracodawcy i zagadnień związanych z zakresem obowiązków, ale komisja nie jest ciekawa jego innych doświadczeń zawodowych, ani nie rewanżuje się informacjami o możliwościach rozwoju na danym stanowisku. Kilkukrotnie zdarzyło mi się, że usłyszałam od komisji “to my już dziękujemy” i nikt nie zastanowił się, czy ja mam pytania albo – nie daj Boże – jakieś oczekiwania wobec tej pracy.

Rekrutacja bywa bardzo uproszczona, a rozmowy trwają nie dłużej niż kwadrans, co uniemożliwia sprawdzenie faktycznych umiejętności kandydata w działaniu. W ten sposób trudno wyłuskać dobrego pracownika. Praca w kulturze to nie sprzedawanie gotowych produktów ani fakturowanie, wymaga ona szeregu kompetencji miękkich, zróżnicowanego doświadczenia, rozległej wiedzy ogólnej. Często ludzie sektora kultury mają tak rozproszone i nietypowe doświadczenia zawodowe, że trudno je wtłoczyć w format standardowego CV, a internetowe poradniki mówiące jak aplikować o pracę skrojone są na miarę marketingowców czy ekonomistów, którzy przechodzą z firmy do firmy. Te wszystkie niuanse nie mają szansy wybrzmieć w krótkiej rozmowie i zdarzają się przypadki pochopnego zatrudniania osób, które okazały się najbardziej elokwentne, ale nienajlepiej przygotowane do pracy.

Nikt nie idzie do pracy za 1800 zł po pieniądze. Idzie po samorealizację, rozwój, działania na rzecz wspólnoty. Za to należy mu się szacunek i poważne traktowanie. Publiczne instytucje niczym prywatne firmy czynią z wysokości wynagrodzenia najpilniej strzeżoną tajemnicę. Oczywiście nie jest ona podana w ogłoszeniu, ale nie sposób też poznać jej podczas pierwszej rozmowy. Po odpowiedzi na sakramentalne pytanie o oczekiwania finansowe kandydata następuje chwila ciszy. Do ujawnienia kwoty dochodzi dopiero na ostatnim etapie rekrutacji. Taki sposób działania bardzo utrudnia kandydatom nawigowanie po rynku pracy i przechodzenie przez kilka procesów rekrutacyjnych równocześnie. Szkoda, że samorządowe instytucje, zamiast wyróżniać się transparentnością, wolą utrwalać złe praktyki lansowane przez przedsiębiorców.

Warto zobaczyć w kandydacie na pracownika partnera, bo przecież przyszłością sektora kultury nie będą wyniosłe instytucje zamknięte jak oblężone twierdze, a raczej współpraca z organizacjami pozarządowymi, partnerstwa publiczno-prywatne, włączanie do działań niezależnych animatorów. Coraz ważniejsza będzie umiejętność rozmowy z różnymi partnerami ich językiem, zachęcanie odbiorców do współtworzenia oferty, otwartość na poszukiwania niestandardowych form współpracy, w których więcej niż jedna strona będzie beneficjentem działań. Procedury sprawiają, że instytucje sprawnie funkcjonują, ale czasem warto odstąpić od nich na krok, wpuścić trochę powietrza i przemówić ludzkim głosem, zamiast czytać kolejne pytania z przygotowanej listy.

A może sami jesteśmy sobie winni?

Pracownicy sektora kultury w Polsce przyzwyczaili wszystkich, że “i tak zrobią to za darmo”, więc po co sprawiedliwie ich wynagradzać? Tak naprawdę my – animatorzy kultury, społecznicy, miejscy partyzanci, offowi wydawcy czy galerzyści – każdego dnia pracujemy na to, żeby traktowano nas bez szacunku. To błędne koło, w którym sami czynimy z siebie kastę pariasów, godząc się na tworzenie za darmo, z poczucia obywatelskiego obowiązku i dla własnej satysfakcji. Jesteśmy pierwsi do zostawania po godzinach, do rezygnowania z własnych wynagrodzeń, byle by starczyło na materiały warsztatowe czy wynajem agregatu. Znajomi organizatorzy wydarzeń składają wnioski o dofinansowanie projektów, w budżetach których przeznaczają dla siebie 200 zł brutto miesięcznie za pracę koordynatora. Konstruują nierealne kosztorysy, bo boją się, że wzbudzą irytację grantodawcy i nie zobaczą ani złotówki.

Dyrektorzy instytucji kultury nie walczą o zatrudnienie i zatrzymanie u siebie wysokiej klasy specjalistów, bo to wiązałoby się ze zwróceniem do jednostki nadrzędnej o zwiększenie nakładów na wynagrodzenia. Wolą pozwolić im odejść do sektora przedsiębiorstw. W niektórych domach kultury czy uczelniach artystycznych nie było znaczących podwyżek pensji nawet od dziesięciu lat, podczas gdy koszty życia stale rosną. Ci, którzy nie dążą do zwiększenia wynagrodzeń w swoich instytucjach, legitymizują wadliwy system, wysyłają do władzy sygnał, że wszystko jest w porządku, a środki budżetowe przeznaczane na kulturę są wystarczające.

Wszystkie te małe działania sumują się do zbiorowego przekonania, że kultura finansuje się sama, że to jest jakieś osobliwe perpetuum mobile, które będzie jechać dalej bez końca, nawet jeżeli odetniemy jej wszystkie źródła zasilania. A zarówno dysponenci środków, jak i społeczeństwo będą dalej bez skrupułów żerować na naszym poczuciu misji.

Dlatego bardzo ważna jest solidarność środowiskowa i swobodny przepływ informacji o warunkach zatrudnienia. Nie konkurujmy o ochłapy rzucane z pańskiego stołu. Wspierajmy się wzajemnie i działajmy na rzecz upowszechniania informacji o fatalnych warunkach zatrudnienia nie tylko we własnym środowisku, gdzie wszyscy znają status quo, ale przede wszystkim poza nim. Mówmy o nich nie tylko od święta, przy okazji kolejnego kongresu lub niekongresu, gdy sprawy finansowe giną wśród innych postulatów. W przeciwnym razie z sektora kultury zaczną odpływać kolejni doświadczeni specjaliści zmęczeni codzienną walką o przetrwanie, a dostęp do wysokiej klasy przedsięwzięć artystycznych i edukacji kulturowej za darmo przestanie być normą. A przecież do tej normy zdążyliśmy się już wszyscy przyzwyczaić.

***

Karolina Maciejewska – absolwentka kulturoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim oraz studiów podyplomowych marketing kultury na Uniwersytecie Warszawskim. Autorka artykułów poświęconych tematyce kulturalnej, designowi i wnętrzom. Specjalistka ds. obsługi programów dotacyjnych. Pracowała w Narodowym Centrum Kultury, gdzie m.in. koordynowała program dotacyjny Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Kultura dostępna.