Skandale teatralne, według encyklopedii

Skandale teatralne, według encyklopedii – jak brzmi wyjaśnienie hasła “skandale teatralne” według Encyklopedii Teatru Polskiego?

Nie należy jednak zapominać, że skandale teatralne obecnie wywoływane są z całkowitą premedytacją, przez twórców, albo dyrektorów teatrów, w celu zatuszowania porażki artystycznej skandalem właśnie.

skandale teatralne

skandale teatralne

Wydarzenia teatralne wywołujące w określonym kontekście społecznym, obyczajowym czy politycznym gwałtowne reakcje opinii publicznej, oburzające i szokujące, głęboko poruszające widzów z powodu naruszenia ważnych reguł postępowania, tabu, konwenansów itp.

Początkowo skandal miały wymiar religijny. W grece słowo to oznaczało pułapkę lub przeszkodę, „przyczynę moralnego potknięcia”; s. był próbą moralną. Chrześcijaństwo zastąpiło próbę indywidualną winą, wiążąc ją z pojęciem grzechu, skandal zaś za pośrednictwem łaciny w średniowiecznych językach romańskich złączył się z oszczerstwem.

W XVI w. miał dwa znaczenia: 1) religijne (największymi s. były herezje i schizmy); 2) obyczajowe. Określano tym słowem działania przynoszące wstyd, w istotny sposób łamiące normy moralne, odstępujące od uznawanych powszechnie wartości czy choćby od zwykłego poczucia przyzwoitości. S. wiąże się też z pierwotnym zatajeniem czynu oraz z momentem jego ujawnienia i społecznej dezaprobaty. Za s. może się ukrywać krytyczne myślenie o istniejącym tabu i protestująca przeciw zakazowi transgresja. Jest on zarówno środkiem wyrazu, jak nazwą jednego z gatunków widowisk, a jego kształt i charakter zależy od kulturowego kontekstu, który determinuje zarówno zakaz, jak reakcję zbiorowości, co daje mu postać nie do końca dookreśloną.

Granice, poza którymi rozciąga się obszar zajmowany przez działania i zachowania uznawane za skandaliczne, są zawsze granicami kulturowymi i od XVIII w. ulegają nieustannemu poszerzaniu. Nowoczesność powiększyła też formy reakcji o s. medialny, ściśle związany z przekształceniami tzw. publicznej widoczności oraz z rozwojem mediów i typów społecznej interakcji. Pewne obszary i związane z nimi rodzaje s. są bardziej pod tym względem wrażliwe, niezależnie od ich środowiska kulturowego – to sfera seksu, pieniędzy i władzy, zatem sfera obyczaju i polityki. Artystyczne s.t., także naznaczone piętnem obyczajowym czy politycznym, znano już w Grecji, gdzie publiczność wyrażała swe niezadowolenie nie tylko tupiąc, gwiżdżąc i obrzucając aktora kamykami i orzechami, ale też zmuszając go do zejścia ze sceny i przerwania przedstawienia.

W epoce nowożytnej głośne s.t. o charakterze artystycznym i obyczajowym wiązały się m.in. z komediami Moliera, zwłaszcza z jego Szkołą żon i ze Świętoszkiem. S. artystyczny na szeroką skalę wywołał w teatrze XIX w. melodramat. Najsłynniejszy w tym stuleciu s.t. rozegrał się wokół premiery Hernaniego Wiktora Hugo (1830). W drugiej połowie XIX w. uznawano za skandaliczną (i dzięki temu atrakcyjną) Damę kameliową Aleksandra Dumasa-syna (dramat o kurtyzanie) czy Piękną Helenę Jacquesa Offenbacha (karykatura dworu Napoleona III). Późniejsze s.t. wiązały się z małymi teatrami, które pojawiły się na marginesach oficjalnego życia teatralnego (np. premiera groteski Alfreda Jarry’ego Ubu król, czyli Polacy z dekoracjami Maxa Ernsta w Théâtre de l’Oeuvre, 1896). Na początku XX w. s. stał się bronią używaną przez wielu artystów, zwłaszcza przez malarzy i poetów o awangardowym rodowodzie, dzięki czemu stał się swoistym znakiem rozpoznawczym awangard (m.in. premiera Święta wiosny Igora Strawińskiego, 1913).

W teatrze polskim w XVIII i XIX w. s.t. wybuchały rzadziej niż w innych teatrach europejskich, ze względu na sytuację polityczną sprawiającą, że sceny polskie poddawane były o wiele dokładniejszej kontroli. Za jeden z pierwszych s.t uznać można wygwizdanie Pijaków Franciszka Bohomolca w Warszawie (1767).

Po utracie niepodległości s.t. wiązały się najczęściej z pozascenicznym życiem aktorek i aktorów (np. s. związany z zabójstwem Marii Wisnowskiej, 1890; romansem Tadeusza Pawlikowskiego z Konstancją Bednarzewską w latach 90. XIX w.). S. artystyczne jako swoistą strategię wykorzystywali na większą skalę artyści Młodej Polski, działający w warunkach względnego liberalizmu (Stanisław Przybyszewski, Gabriela Zapolska). Swoistym s.t. była premiera Wesela Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie (16 marca 1901) ze względu na sportretowanie przez autora osób żyjących i obecnych na widowni.

W XX w. kolejne generacje młodych artystów wykorzystywały do wyrażania swoich koncepcji i umacniania rozpoznawalności s.t. zarówno o charakterze artystycznym (futuryści), jak i towarzyskim (protest skamandrytów przeciwko premierze Pani Chorążyny Stefana Krzywoszewskiego w Teatrze Polskim, 1918). Pojawiły się też s. polityczno-obyczajowe (np. wokół premiery Cjankali Friedricha Wolfa w reżyserii Leona Schillera w Teatrze Miejskim w Łodzi, 1930).

Po 1939 ze względów politycznych s.t. właściwie znów były przez kilka dekad niemożliwe, pojawiając się w okresach względnego rozluźnienia cenzury i kontroli politycznej (np. s. związane z premierami dramatów Tadeusza Różewicza – obyczajowy związany z Białym małżeństwem, 1975, i polityczny wywołany przez Do piachu, 1979).

Po 1989 s.t. ponownie stały się trwałym elementem życia teatralnego, wybuchając szczególnie często na przełomie XX i XXI w. wraz z wkraczaniem do teatru nowego pokolenia reżyserów o nastawieniu krytycznym, kwestionujących nie tylko normy i konwencje obyczajowe, ale atakujących wyobrażenia i ideologie będące ich podstawami. Naruszano wówczas śmiało różnego rodzaju tabu obyczajowe, kwestionowano normy dotyczące życia seksualnego i płci kulturowej, ukazywano patologie psychiczne i społeczne, świadomie i nagminnie atakowano poczucie dobrego smaku. Szczególną siłę i znaczenie miały s.t. związane z twórczością Krzysztofa Warlikowskiego (protest przeciwko nagości Hamleta w jego inscenizacji w Teatrze Rozmaitości w 1999 oraz naruszaniu norm kulturowych dotyczących płci i seksualności, zwłaszcza w Oczyszczonych, 2001). Niemal powszechne wykorzystywanie strategii nastawionych na wywołanie s. doprowadziło do stopniowego oswojenia z nimi publiczności, co spowodowało spadek liczby rzeczywistych s.t. Kolejne wiązały się bądź z wydarzeniami środowiskowymi (protest Joanny Szczepkowskiej przeciwko Krystianowi Lupie w czasie premiery Persony. Ciała Simone w Teatrze Dramatycznym w Warszawie, 2011; protesty przeciwko dyrekcji Jana Klaty podczas przedstawienia Do Damaszku w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie, 2013), bądź z podejrzeniami o stosowanie cenzury politycznej (głośny protest przeciwko odwołaniu spektaklu Golgota Picnic Rodriga Garcii podczas festiwalu Malta w Poznaniu (2014).

Bibliografia

  • Baltyn-Karpińska, Hanna: Co nas brzydzi i oburza. Skandal w teatrze, „Teatr” 2011 nr 10;
  • Ecksteins, Modris: Święto wiosny. Wielka wojna i narodziny nowego wieku, przeł. Krystyna Rabińska, Warszawa 1996;
  • Kostaszuk-Romanowska, Monika: Polski współczesny skandal teatralny – próba opisu gatunku, [w:] Artystów gry z kulturą, red. Andrzej Kisielewski, Białystok, 2009;
  • Noack, Bernd: Theaterskandale: von Aischylos bis Thomas Bernhard, Salzburg 2008;
  • Skandal w tekstach kultury, red. Marian Ursel [et al.], Warszawa 2013.

https://kempinsky.pl/encyklopediateatru.pl/hasla/146/skandale-teatralne?fbclid=IwAR1tik1KMuGu3FszqXofuutugh-ABbKE-j3Wyos2HE8qxFnem50-coiQs34


#skandal